Weinig houvast bij radicalisering
Radicalisering is bij uitstek een wicked problem: een complex of ongestructureerd vraagstuk dat steeds verandert en waarvoor geen simpele oplossingen bestaan. Dát erkennen werkt vaak geruststellend voor professionals en helpt bij het bepalen wat je als professional kunt doen, zegt adviseur en onderzoeker radicalisering Annebregt Dijkman.
'Het eerste waar professionals bij radicalisering tegenaan lopen, is dat er geen eenduidige definitie is. Als je aan tien mensen vraagt wat radicalisering is, krijg je tien verschillende antwoorden. Dat is een duidelijk kenmerk van een wicked problem (zie onderaan: '5 kenmerken van radicalisering als wicked problem').
Annebregt Dijkman houdt zich al meer dan vijftien jaar bezig met radicalisering en extremisme. Ze ziet van dichtbij hoe professionals worstelen met dit fenomeen, ook in de onderlinge samenwerking die zo hard nodig is. 'Vaak blijven professionals zoeken naar die ene sluitende definities. Maar dat is een illusie, omdat het om een wicked problem gaat. Het klopt dus dat je daar irritatie over voelt en weinig houvast ervaart. En dat je soms met collega's in de clinch ligt, omdat zij andere opvattingen hebben. Dát erkennen, maakt dat je daarover het gesprek kunt voeren en het fenomeen van verschillende kanten leert bekijken.'
Scenariodenken
Radicalisering verandert steeds. Annebregt geeft een voorbeeld van radicalisering onder moslimjongeren. 'In 2004 ging dat in Nederland vooral over de Hofstadgroep, en over huiskamerbijeenkomsten. De overheid heeft daar toen beleid op ontwikkeld, een actieplan opgesteld en professionals getraind. Maar acht jaar later werden we overvallen door een golf van uitreizigers. Dat is het probleem bij zo'n veranderend verschijnsel: er zijn ontwikkelingen die je redelijkerwijs kunt voorspellen, maar ook altijd elementen die je niet kunt voorzien'.
'Dat vraagt dat we in scenario's denken, samen met collega's. Dat we niet alleen kijken naar wat er op dit moment is, maar ook: wat kunnen we voor de toekomst bedenken?' Op die manier kunnen jeugdprofessionals mogelijke risico's inschatten. 'Als ik me zorgen maak over een jongere, kan ik dan in gesprek blijven? En wat zien andere professionals? Bijvoorbeeld dat deze jongere op straat opleeft, omdat hij of zij daar steun ervaart van vrienden? Of is die daar juist kwetsbaar voor beïnvloeding? En welk effect zou dat kunnen hebben?'
'We moeten leren werken met verschijnselen die steeds in verandering zijn'
Geruststellend
Annebregt pleit ervoor om op een andere manier naar radicalisering te kijken, namelijk door de bril van radicalisering als wicked problem. Dit is meer dan een theoretische discussie, benadrukt ze. De manier waarop we naar radicalisering kijken, heeft directe gevolgen voor professionals in de praktijk.
'Professionals voelen zich enorm verantwoordelijk om het hele probleem te hanteren. Maar dat kan niet, omdat radicalisering een ongestructureerd probleem is zonder duidelijk begin en einde. Daardoor voelen mensen zich professioneel eenzaam, raken ze overbelast en maken ze soms ruzie met elkaar. Het is uitputtend om voortdurend met iets bezig te zijn waarover geen duidelijkheid bestaat terwijl je daar wel naar op zoek bent.'
Het erkennen van de complexiteit en wat dit met je doet, werkt vaak geruststellend, merkt Annebregt. Daarnaast geeft het richting aan wat professionals wél kunnen doen. 'Door te erkennen dat radicalisering complex is, kunnen we pas op de plaats maken. We moeten leren werken met verschijnselen die steeds in verandering zijn. En we moeten het er samen over hebben wat dit van ons vraagt. Dat dwingt ook om niet in je eentje te handelen als je je bijvoorbeeld zorgen maakt, maar om dat samen te doen.'
'Professionals hebben experimenteerruimte nodig'
Experimenteren en evalueren
Complexiteit betekent ook dat er geen standaardoplossing is en dat vaste protocollen vaak niet goed werken. Vaak is maatwerk nodig. Dat vraagt iets van professionals: buiten de kaders denken, oog hebben voor omstandigheden, durf hebben en comfortabel zijn met het niet-weten.
Maar het betekent ook iets voor organisaties. 'Die moeten met hun medewerkers het gesprek voeren over wanneer en hoe medewerkers buiten het protocol mogen werken. Professionals hebben die experimenteerruimte nodig. Zonder deze ruimte kun je niet innoveren.'
In de praktijk ziet Annebregt dat juist op dit thema experimenteren en risico's nemen onder druk staat. Dat is logisch, want bij radicalisering kan het over mensenlevens gaan. Toch is dit wat het beste werkt bij een wicked problem. Ze benadrukt daarbij dat het verantwoord moet gebeuren. 'Experimenteren doe je nooit alleen en altijd goed doordacht. Het gaat om begeleid experimenteren, in kleine stapjes, waarbij je steeds bedenkt wat er kan gebeuren en of je dat risico kunt opvangen.'
Ook gaat dit altijd gepaard met evalueren. 'Wat hebben we gedaan en hoe heeft dat uitgepakt? Zijn er onvoorziene gevolgen? En hoe raakte mij dit als mens en als professional? Die stappen en reflecties horen bij elkaar.'
In gesprek
Annebregt hoopt dat professionals hierover het gesprek aangaan met elkaar, en met managers en bestuurders. Want te vaak ziet ze dat onvoldoende wordt erkend hoe professionals worstelen met het thema radicalisering. 'Maar hun ervaring klopt vanuit het perspectief van wicked problems. En er zijn handvatten om ermee aan de slag te gaan.'
Voor het omgaan met wicked problems beschrijft Annebregt Dijkman drie werkzame elementen: experimenteren, evalueren en excelleren (de drie e's). Dit betekent dat je samen weloverwogen uitprobeert, daar direct op reflecteert en de meest vaardige professionals inschakelt. Hoe dit een plek kan krijgen in de professionele praktijk beschrijft ze in haar boek ‘De radicaliseringsindustrie’ Van pionieren naar professionaliseren, dat op 19 november 2020 verschijnt.
5 kenmerken van radicalisering als wicked problem
1. Er zijn verschillende definities van radicalisering
Voor een wicked problem bestaat geen eenduidige definitie. Niet in de praktijk en ook niet in de wetenschap. Zo kan je radicalisering omschrijven met de nadruk op de samenleving, op de jongere zelf, en op de jongere en zijn pedagogische omgeving. Sommige onderzoekers zien de oorsprong van radicalisering in ideologie, andere juist in sociaaleconomische omstandigheden.
Tip: Voer niet het gesprek over welke definitie van radicalisering de beste is, maar spreek met elkaar af dat er niet één goede definitie bestaat en dat alle definities deels van toepassing (kunnen) zijn.
2. Het fenomeen radicalisering verandert voortdurend
Een wicked problem verandert voortdurend, en ieder ongestructureerd probleem is in essentie nieuw en uniek. Radicalisering gaat over de complexiteit van mensen in de context van de tijd en de omstandigheden en die ook onderling verbindingen aangaan. Die complexiteit is iedere keer anders.
Tip: Houd in je achterhoofd dat radicalisering andere vormen kan aannemen en zich op nieuwe manieren kan manifesteren, en bereid je daarop voor door in scenario's te denken.
3. Er zijn verschillende perspectieven op radicalisering
Doordat een wicked problem invloed heeft op meerdere terreinen kijken mensen met verschillende blikken naar zo'n vraagstuk. Een professional in het jeugddomein ziet radicalisering vooral vanuit het perspectief van het welzijn van een jongere. Een politieagent kijkt vanuit een veiligheidsperspectief.
Tip: Voer niet het gesprek over welk perspectief het beste is, maar spreek met elkaar af dat er verschillende perspectieven zijn. Bevraag elkaar wat ieder vanuit zijn perspectief kan en moet doen.
4. Er is geen stopregel: wanneer heb je genoeg gedaan?
Het is niet duidelijk wanneer een wicked problem begint en eindigt. Daardoor weet je nooit zeker wanneer je moet 'stoppen'. Professionals vragen zich af of ze wel genoeg hebben gedaan om radicalisering te voorkomen en wanneer het gerechtvaardigd is om te stoppen met een interventie.
Tip: Maak afspraken over wie welke taak heeft en wanneer. Een jeugdzorgwerker hoeft geen rechercheur te zijn en andersom. Bekijk samen met alle ketenpartners waar de overdracht en verbindingsmomenten zijn in de uitvoering van elkaars taken. Help elkaar om die overdracht en verbinding tot stand te brengen.
5. Er is niet één standaardwerkwijze of -interventie om radicalisering tegen te gaan
Voor een wicked problem is nooit één goede (of foute) oplossing, maar bestaan er meerdere betere of slechtere oplossingen. Radicalisering vraagt altijd om maatwerk, waarbij professionals experimenteren, evalueren en excelleren.
Tip: Zoek niet naar die ene goede interventie, maar werk in kleine stapjes. Experimenteer op een doordachte manier, evalueer voortdurend en kijk steeds wie voor dat moment of die interventie de 'beste' professional is.
Podcast: Wat als ik het mis heb?
Ruimte voor fouten, vragen, twijfel en nieuwsgierigheid: leren bij de aanpak van radicalisering. Een gesprek met innovatiedeskundige Suzanne Verdonschot, sportbuurtwerker Khalid Heyouf, en Annebregt Dijkman, deskundige in professionalisering en radicalisering.
Het werken aan het voorkomen van extremisme betekent vaak dat je meer niet weet dan wel. Tegelijkertijd wordt er een druk gevoeld om het ‘goed’ te doen. Want wat als je het fout hebt en een jongere krijgt onterecht het label ‘potentiële extremist’? Of je deelt geen informatie en iemand wordt echt gewelddadig?
In dit gesprek verkennen we de vraag: Hoe kun je bij de aanpak van radicalisering ruimte maken voor het niet-weten en voor leren en reflectie? Beluister de podcast.