Een betrokken vader, maar met extreme denkbeelden

‘Dat ken je toch wel, dat vuistje? Dat mensen dat vuistje maken als ze trots zijn. Trots zijn op hun eigen afkomst.’ Als de dochter van Kusters voor het eerst in beeld komt in Ons Moederland krijgt zij uitleg van haar vader over extreemrechtse symbolen. Van de 'white power'-vuist, het Keltisch kruis tot de rune Odal. Die laatste ‘staat voor het behoud van bloed en bodem.’

Ongemakkelijk

De scène bezorgt de kijker direct een onderbuikgevoel. Dat zal niet voor het laatst zijn. Of het gezin nu een spelletje bingo speelt op een partijbijeenkomst, een gesprek voert over klasgenootjes met een Syrische achtergrond of een avondwandeling maakt: alles staat in dienst van een extreme ideologie. Dus schuren de scènes. Laten de kijker met een ongemakkelijk gevoel achter. Waar zit de ruimte voor kinderen om hun eigen identiteit te vormen? Bovendien zien we dat de kinderen uit het gezin op hun beurt worden buitengesloten, omdat ze worden uitgescholden voor nazi.’

Kortsluiting in het hoofd van de kijker

Dat de documentaire ons ongemakkelijk maakt, komt mede door het contrast, denkt Raphaëla. Naast de risicofactoren is er ook sprake van beschermende factoren. ‘Kusters is een betrokken vader. Er is veel warmte in het gezin. Hij wijdt zijn leven niet alleen aan de partij, maar ook aan het verzorgen van zijn kinderen. Is voorleesouder op school. Regelt het carnavalsfeest. Zit in de medezeggenschapsraad. Organiseert jaarlijks dat zwarte piet komt… Die aspecten zijn niet een, twee, drie verenigbaar met het stereotype beeld dat veel mensen hebben. Dat kan kortsluiting veroorzaken in het hoofd van de kijker. Maar waarom zou iemand met zijn denkbeelden niet een boek van Jip en Janneke kunnen voorlezen op de basisschool? Dat is een terechte vraag. Want juist door mensen zoals Kusters uit te sluiten en buiten de schooldeuren te houden, raak je hen kwijt.’

Angst voor de ander

De angst voor de ander is de rode draad in de documentaire. Angst voor nieuwkomers.  Maar ook: angst voor iemand met extreme opvattingen. ‘Ik liep al een aantal jaar rond met het idee een film over dit thema te maken. Te meer omdat ik zag dat de samenleving steeds meer polariseerde. Groepen die steeds heftiger tegenover elkaar kwamen te staan. De ander leek steeds enger te worden. De ander is voor mij iemand uit het extreem nationalistische milieu. Zoals nieuwkomers dat zijn voor Kusters en de mensen om hem heen. Ik heb mezelf met deze film feitelijk uitgedaagd om in het perspectief te kruipen van iemand die zo ver weg van mij staat vanwege zijn gedachtengoed. Door racisme recht in de ogen kijken. Mijn blik te verbreden door mijn eigen mening en vooroordelen te toetsen. Dat was niet makkelijk. Maar filmen is natuurlijk een prachtige manier om in het leven van iemand anders binnen te komen.’

Professionele blik

Hoe houd je de dialoog open met mensen die mijlenver van je af staan wat hun gedachtegoed betreft? En ondanks de weerstand die jezelf daarbij mogelijk ervaart? Raphaëla: ‘Voor mij was dit een test. Ik merkte dat ik geduld nodig had. En dat ik rustig moest blijven ademen. Het helpt ook dat als ik ga filmen, ik overschakel naar mijn professionele ik. Dat houdt in dat je een bepaalde mate van afstand houdt. Je mening, je ervaringen, je gevoelens, je ego schuif je naar achter. Je moet er niet te veel staan met je eigen bagage. Maar zo onbevooroordeeld mogelijk het gesprek aanknopen. Nieuwsgierig en open.’

‘Die dubbelheid maakte het aan de ene kant moeilijk, want verwarrend. Aan de andere kant maakte het het juist draaglijker. Ik zeg altijd dat als je de mens in de ander kan zien, al is het maar met een klein haakje, je met iedereen kunt omgaan en een band kunt opbouwen. Dat er iets van herkenning is. Dat je allebei mens bent. Wat dat haakje was voor mij bij deze man? Ik realiseerde me dat we allebei zeer idealistisch zijn. Hij strijdt voor een betere wereld. Tegen wat hij denkt dat fout is. Dat doe ik ook. Ik heb ook het gevoel dat ik de wereld iets wil vertellen via mijn films. Kortom: je kunt wel met jouw ogen naar de ander kijken, maar dan moet je je wel bewust van zijn dat het om jóuw blik gaat. En dat niemand dé waarheid in pacht heeft. Als je je dat realiseert en daarop kan reflecteren heb je al veel gewonnen.’

Vertrouwen winnen

In eerste instantie kostte het Raphaëla moeite om het vertrouwen van Kusters te winnen. Eerst mocht ze uitsluitend filmen bij een demonstratie. Maar naarmate de tijd verstreek veranderde dat. Over haar beweegredenen – laten zien dan Nederland naar rechts is opgeschoven – was ze vanaf het begin af aan glashelder. Kuster onderschreef dat. ‘Zo zegt hij in de documentaire dat hij niet verder geradicaliseerd is, maar dat de rest zijn kant is opgeschoven. Dus dat beeld delen we. Hij heeft mij uiteindelijk echt toegelaten in zijn wereld. Ik mocht zelfs bij de bevalling van zijn vrouw zijn. En zelfs nu krijg ik nog wel eens een berichtje. Wanneer ik pannenkoeken kom eten met de kinderen. Dus ook al sta je heel ver van elkaar af, op een basaal niveau kun je gewoon met elkaar omgaan.’

Over ons allemaal

Scènes van de politiek leider van de Nederlandse Volks-Unie en zijn gezin wisselt Raphaëla in haar documentaire bewust af met archiefbeelden. Van gevluchte Joden, van slavernij, van promotiefilmpje van emigratie naar Canada door de Nederlandse overheid, van gastarbeiders. Maar ook van meer recente beelden uit de Nederlandse politiek. Daarmee wil zij Kusters in de geschiedenis plaatsen en het perspectief breder trekken. Niet alleen laten zien dat de standpunten van Kusters meer mainstream zijn geworden, maar ook dat racisme in de Nederlandse geschiedenis verankerd zit.

‘Ik ben er niet voor om met een voice-over tegen de kijkers te zeggen ‘dit is fout’ of ‘dit is goed’. Door archiefbeelden te selecteren en die naast portretscènes te zetten, lever ik natuurlijk wel een soort commentaar. Zo probeer ik de hypocrisie aan te tonen over hoe wij in het heden denken over de ander, over nieuwkomers. Deze film gaat niet alleen over een man met extreemrechtse denkbeelden, maar over ons allemaal.’ 

Duidelijk is dat dat het alledaagse in een gezin met ouders met extreme idealen verwarring kan oproepen. Hoe ga je daar als professionals mee om? Wat doe je als je merkt dat je er iets van vindt? Of dat je twijfels hebt over wat je ermee moet? Wie hierop wil reflecteren, raden we de documentaire ‘Ons Moederland’ aan. 

Bekijk Ons moederland op 2Doc.nl.